نفقه: بررسی حقوقی، مستند و دقیق

تعریف و مبنای حقوقی نفقه

با ازدواج زن و شوهر، علاوه بر ایجاد رابطه عاطفی و اجتماعی، مسئولیت‌های حقوقی و تکالیف متقابل نیز بر دوش هریک از طرفین قرار می‌گیرد. یکی از اصلی‌ترین حقوق مالی که بر عهده شوهر در ازدواج قرار دارد، پرداخت نفقه زن است. نفقه زوجه به عنوان یک حق قانونی برای زن، موجب می‌شود تا از هرگونه اضطراب مالی در طول زندگی مشترک مصون بماند. در صورت تمکین زن از شوهر نفقه به زن تعلق می‌گیرد. نفقه همسر و نفقه اقارب دارای شرایط و احکام و آثار مختلفی هستند، همچنین نفقه در ازدواج موقت، نفقه در دوران عقد، نفقه در نامزدی، نفقه در ایام عده، و نفقه همسر به‌طور مستقیم بر زندگی مشترک و روابط حقوقی آن‌ها تأثیرگذار است. 

نفقه چیست؟

مطابق قانون نفقه عبارت است از همه نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، لباس، غذا، وسایل منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و خدمتگزار در صورتی که زن به واسطه شرایط و وضعیت خود عادت به خدمتگزار دارد یا به واسطه بیماری به خدمتگزار احتیاج دارد.

شرایط استحقاق نفقه

برای اینکه زوجه مستحق دریافت نفقه باشد، شرایط زیر باید محقق شود:

عقد دائم، طبق قانون در عقد دائم نفقه زن به عهده شوهر است، یعنی فقط زنی می‌تواند از شوهر خود نفقه دریافت نماید که میان آنها ازدواج دائم برقرار شده باشد. در ازدواج موقت پرداخت نفقه اجباری نیست، مگر اینکه شرط شده باشد یا زوجه باردار باشد که تا پایان بارداری نفقه زن به عهده شوهر است.

تمکین زوجه، یکی از وظایف زن که با شروع زندگی مشترک به عهده دارد تمکین از شوهر و انجام وظایف زناشویی می‌باشد و تا زمانی که زن از همسر خود تمکین می‌کند مستحق دریافت نفقه می‌باشد. زنی که بدون عذر موجه از همسر خود تمکین نکند، مستحق دریافت نفقه نخواهد بود. زنی که بدون عذر موجه از شوهر خود تمکین نکند ناشزه نام دارد.

تعیین میزان نفقه

 اینگونه نیست که میزان دقیق نفقه مشخص باشد و بتوان مبلغ خاصی را برای نفقه تعیین کرد ممکن است دادگاه برای یک زن سه میلیون تومان نفقه تعیین و برای یک زن دیگر ماهانه ده میلیون تومان تعیین کند، میزان نفقه برای هر فرد متفاوت است.

با دادن دادخواست مطالبه نفقه توسط زوجه، دادگاه با بررسی و کارشناسی میزان دقیق نفقه زوجه را تعیین می‌کند، این مبلغ بستگی دارد به شرایط و وضعیت زن از قبیل سن، تحصیلات، شغل، محل زندگی، جایگاه اجتماعی، شأن خانوادگی و عرف و عادات خانوادگی زوجه قبل از ازدواج. در صورت عدم امکان تعیین میزان نفقه و همچنین اختلاف زوجین در میزان نفقه دادگاه موضوع را به کارشناس ارجاع می‌دهد تا کارشناس با تحقیق و بررسی  میزان نفقه زن را مشخص ‌نماید.

نحوه مطالبه نفقه

بر اساس قانون زن می‌تواند در صورت استنکاف شوهر از پرداخت نفقه به دادگاه خانواده مراجعه کند و با دادن دادخواست مطالبه نفقه درخواست پرداخت نفقه کند، پس از ثبت دادخواست، دادگاه شوهر را احضار می‌کند. اگر شوهر نفقه را پرداخت نکرده باشد، دادگاه در صورت بررسی دلایل، شوهر را به پرداخت نفقه محکوم می‌کند. پس از رسیدگی به پرونده، دادگاه حکم به پرداخت نفقه صادر می‌کند و شوهر موظف به پرداخت آن می‌شود. در صورت عدم پرداخت، زن می‌تواند از طرق اجراییات دادگستری پیگیری کند

انواع نفقه

• نفقه زوجه
• نفقه اقارب

در قانون مدنی، نفقه زوجه و نفقه اقارب تفاوت‌هایی دارند:

نفقه زوجه مطلق بوده و مشروط به توانایی مالی زوج نیست، بدین معنا که حتی اگر مرد در مضیقه مالی باشد و امکان تأمین هزینه های زوجه را نداشته باشد پرداخت نفقه برای او واجب است و عدم پرداخت نفقه تحت شرایطی مجازات دارد. پرداخت نفقه برای شوهر اجبار است و تفاوتی ندارد که زن به آن احتیاج دارد یا خیر، همچنین زن می‌تواند نفقه‌ی ایام گذشته خود را که از شوهر دریافت نکرده است را مطالبه کند.

نفقه اقارب مانند نفقه فرزندان و والدین، مشروط به توانایی مالی مرد است و در صورت عدم استطاعت، مرد الزامی جهت پرداحت نفقه اقارب ندارد. بدین معنا که پرداخت نفقه اقارب در صورتی برای مرد ضروری است که توانایی مالی پرداخت نفقه اقارب را داشته باشد و اقارب و نزدیکان نیازمنددریافت نفقه باشند. اقارب مرد مانند پدر و مادر و فرزندان فقط می‌توانند نفقه روزهای آینده را از مرد مطالبه کنند، مرد در صورت نداشتن توانایی برای پرداخت نفقه به اقوام و نزدیکانش، هیچگونه اجباری در این مورد ندارد و تنها پرداخت نفقه ی زن برای شوهر اجباری است.

نفقه در نامزدی و دوران عقد

شروع زندگی زناشویی پس از وقوع عقد ازدواج انجام می‌شود، در عرف ایران رایج است که قبل از شروع زندگی زناشویی، مدتی را زوجین در منزل سابق خود سپری می‌کنند و سپس زندگی زناشویی خود را شروع می‌کنند. در مدت نامزدی یا عقد، باوجود اینکه که عقد نکاح صورت گرفته اما شوهر تکلیفی به پرداحت نفقه ندارد و نفقه به زوجه پرداخت نمی‌شود، همینطور زن هم متقابلا تا زمان شروع زندگی زناشویی تکلیفی به تمکین از شوهر ندارد.

نفقه در ازدواج موقت

برابر با قانون مدنی در عقد موقت زن حق نفقه ندارد، مگر اینکه شرط طرفین شرط کرده باشند یا عقد بر مبنای پرداخت نفقه به زوجه جاری شده باشد، پرداخت نفقه زوجه موقت فقط در صورتی برای شوهر اجباری است که یکی از شروط ضمن عقد ازدواج باشد به این صورت که زوج متعهد شود تمام نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن از قبیل مسکن، لباس، غذا، وسایل منزل، هزینه‌های درمانی و بهداشتی و… را تأمین نماید. همچنین در صورتی که زوجه باردار باشد تا زمان تولد فرزند، نفقه زن باردار به عهده شوهر است.

نفقه در ایام عده طلاق

در طلاق رجعی نفقه زن در زمان عده به عهده شوهر است و او باید به تکلیف خود یعنی تأمین نیازهای زن عمل کند، مگر اینکه طلاق در حالت نشوز واقع شود که در این شرایط در مدت عده نفقه به زوجه تعلق نمی‌گیرد.

در طلاق بائن یا فسق نکاح

هیچ نفقه ای در ایام عده به زوجه تعلق نمی‌گیرد.در این نوع طلاق. 

در صورت فوت شوهر

 ایام عده وفات؛ در این مدت  نفقه به زن تعلق می‌گیرد و نفقه زوجه از اموال اقاربی که پرداخت نفقه به عهده آنان است تأمین می‌گردد.

ارتباط تمکین زن با نفقه

شرط اصلی پرداخت نفقه زن تمکین زوجه از شوهر است و اگر زوجه بدون مانع مشروع از تمکین خودداری نماید مستحق نفقه نخواهد بود یعنی اگر زوجه به دلیل وجود یکی از موانع مشروع تمکین نکند همچنان نفقه به او تعلق می‌گیرد.

موانع مشروع عدم تمکین

در برخی شرایط زوجه از تمکین خودداری می‌کند، اما قانون به او اجازه داده است که بتواند بدون تمکین کردن از شوهر، نفقه دریافت نماید. شرایط دریافت نفقه بدون تمکین از شوهر از قبیل زیر است:

نداشتن منزل مناسب توسط زوج

تهیه نکردن منزل مناسب توسط شوهر می‌تواند به عنوان یک مانع مشروع برای عدم تمکین زن از شوهر مطرح شود. طبق حقوق ایران، یکی از وظایف اصلی شوهر فراهم کردن شرایط مناسب برای زندگی زن است. اگر شوهر نتواند منزلی متناسب با وضعیت زن فراهم کند، این موضوع می‌تواند به‌عنوان دلیلی مشروع برای خودداری زن از تمکین از شوهر تلقی شود.

به عبارت دیگر، اگر شوهر منزل مناسبی برای زن در نظر نگیرد و او را به جایی نامناسب، مانند اتاق کرایه‌ای نامناسب یا محله‌ای غیرمتناسب با شأن و وضعیت اجتماعی‌ زوجه ببرد، زن می‌تواند از تمکین خودداری کند این امر یک مانع مشروع است که زن را از انجام تکالیف زناشویی معاف می‌کند، در حالی که مستحق دریافت نفقه است.

ابتلای شوهر به بیماری جنسی و مقاربتی

طبق قانون ایران در صورتی که شوهر پس از عقد به یکی از امراض مقاربتی مبتلا گردد، زن حق دارد از نزدیکی با او خودداری کند. در این حالت، خودداری زن از تمکین به علت ابتلا به این بیماری‌ها، مانع از دریافت نفقه از شوهر نمی‌شود. این قانون جهت حفظ سلامتی زوجه و مصون نگه داشتن او از هرگونه آسیب است.

حتی در صورتی که بیماری مقاربتی در دسته بیماری های صعب العلاج نباشد نیز این قانون حاکم است چرا که درست است تمکین وظیفه و تکلیف زوجه است اما حفظ سلامتی زوجه در اولویت است که قانونگذار بیان نموده حتی با وجود عدم تمکین نیز در شرایط بیماری نفقه به زن تعلق می‌گیرد.

ابتلای زن به بیماری

یکی از شرایطی که زن می‌تواند از تمکین امتناع کند، زمانی است که زن به دلیل بیماری قادر به انجام وظایف زناشویی نباشد یا از نظر پزشکی از نزدیکی با شوهر منع گردد. در این موارد، زن حق دارد از تمکین خودداری کند و این امتناع از نظر قانونی  موجه است. در قانون نوع خاصی از بیماری هایی که مانع مشروع برای عدم تمکین است بیان نشده اما مطابق قاعده لاضرر هر بیماری ای که به دستور پزشک زوجه را از تمکین شوهر منع کند مانع مشروع محسوب می‌شود، لزومی ندارد بیماری صرفا جسمی باشد بلکه بیماری های روانی هم بنا بر تجویز پزشک می‌تواند در دسته بیماریهای مانع تمکین محسوب شود که مطابق قانون در مدت امتناع از تمکین نفقه به زوجه تعلق ‌گیرد.

مجازات عدم پرداخت نفقه

ضمانت اجرای مدنی:

 بر اساس قانون، زن می‌تواند در صورت استنکاف شوهر از پرداخت نفقه به دادگاه خانواده مراجعه کند و با دادن دادخواست مطالبه نفقه درخواست پرداخت نفقه کند، در این صورت دادگاه میزان نفقه زوجه را تعیین می‌کند و شوهر را به پرداخت نفقه محکوم می‌کند.

ضمانت اجرای کیفری:

از نظر قانون هر کسی با داشتن استطاعت مالی از پرداخت نفقه همسر در صورت تمکین او خودداری کند به حبس تعزیری درجه شش که مساوی است با شش ماه تا دو سال حبس محکوم خواهد شد. پرداخت نکردن نفقه زوجه ای که بنا بر شرایطی مانند بیماری مجاز به عدم تمکین است نیز دارای مجازات است.

نتیجه‌گیری

نفقه زن یکی از حقوق مالی مهم زن در قوانین ایران است که شامل تأمین نیازهای متعارف و متناسب با وضعیت زن در قبال انجام تکالیف از سوی زوجه می‌باشد. ضمانت‌های اجرای آن، از جمله مجازات‌های مدنی و کیفری، تأکید بر اهمیت این حق دارد. در این مقاله به توضیح  نحوه پرداخت، شرایط پرداخت و تعیین میزان نفقه طور کامل پرداختیم، اما می‌توانید با دریافت مشاوره حقوقی و استفاده از خدمات تیم ما با آگاهی از رویه و پیجیدگی های حقوقی از جزئیات آن مطلع شوید.