نفقه فرزند، شرایط استحقاق و نحوه مطالبه آن

نفقه در لغت به معنای خرجی و هزینه زندگی است و در فقه و حقوق به آنچه صرف مخارج همسر و فرزندان می‌شود، اطلاق می‌گردد.

نفقه فرزند به معنای تأمین هزینه‌های زندگی و نیازهای متعارف فرزند است که شامل مخارجی همچون غذا، مسکن، پوشاک، تحصیل، بهداشت، درمان و سایر نیازهای اساسی برای ادامه زندگی او می‌شود. طبق ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی، نفقه فرزند به‌طور کلی شامل تمامی نیازهایی است که برای ادامه زندگی متعارف و مطابق با وضعیت اجتماعی و اقتصادی خانواده ضروری است. نفقه فرزند در دسته نفقه اقارب قرار دارد.

انواع نفقه

• نفقه زوجه
• نفقه اقارب (خویشاوندان)

نفقه فرزند در دسته نفقه اقارب قرار می‌گیرد و شامل هزینه‌های متعارفی است که برای ادامه زندگی لازم است، از جمله مسکن، غذا، پوشاک، تحصیل (تا مقطع اجباری) و سایر نیازهای ضروری.

بر اساس ماده ۱۲۰۴ قانون مدنی، نفقه فرزندان محدود به موارد مذکور نیست و تمامی نیازهای متعارف زندگی، مانند هزینه بهداشت، درمان، رفت ‌و آمد و حتی هزینه هایی که جهت رشد روانی و ذهنی فرزند لازم هست را نیز در برمی‌گیرد. البته هزینه‌های غیرضروری و تجملی مشمول نفقه نیستند.

شرایط پرداخت نفقه فرزند از نظر قانون

بر اساس ماده ۱۱۹۸ قانون مدنی، فردی ملزم به پرداخت نفقه است که توانایی مالی داشته باشد، بدون اینکه در زندگی خود دچار مضیقه شود:

“کسی ملزم به انفاق است که متمکن از دادن نفقه باشد، یعنی بتواند نفقه بدهد بدون اینکه از این جهت در وضع معیشت خود دچار ‌مضیقه گردد. برای تشخیص تمکن باید کلیه تعهدات و وضع زندگانی شخصی فرد در جامعه در نظر گرفته شود”. برخلاف نفقه زن که در آن به وضعیت معیشت مرد توجهی نمی‌شود در نفقه اقارب کسی ملزم به پرداخت نفقه می‌شود که با پرداخت نفقه دچار مشقت و سختی در زندگی خود نشود.

همچنین طبق ماده ۱۱۹۷ قانون مدنی، کسی مستحق نفقه است که ندار بوده و نتواند به وسیلهٔ اشتغال به شغلی وسایل معیشت خود را فراهم نماید.”  بدین معنا که تنها در صورتی فرزند مستحق نفقه است که خود مالی نداشته و نتواند از طریق شغل و کسب ‌و کار مخارج خود را تأمین کند.

نفقه فرزندان بر عهده کیست؟

بر اساس ماده ۱۱۹۹ قانون مدنی: نفقه اولاد بر عهده پدر است. پس از فوت پدر یا عدم قدرت او به انفاق، به عهده اجداد پدری است با رعایت الاقرب‌فالاقرب. در صورت نبودن پدر و اجداد پدری یا عدم قدرت آن‌ها، نفقه بر عهده مادر است. هرگاه مادر نیز زنده یا قادر به انفاق نباشد، با رعایت الاقرب‌فالاقرب به عهده اجداد و جدات مادری و جدات پدری واجب‌النفقه است.

مستفاد از قانون مدنی پرداخت نفقه فرزند به ترتیب بر عهده افراد زیر قرار دارد:

1. پدر
2. جد پدری “پدرِ پدر” (در صورت نبود پدر یا عدم توانایی او در پرداخت)
3. مادر (در صورت نبود جد پدری یا عدم امکان پرداخت او)
4. اجداد و جدات مادری و جدات پدری (در صورت نبود مادر یا عدم قدرت او در پرداخت)

مدت زمان الزام به پرداخت نفقه فرزند

در این خصوص بین فرزند پسر و دختر تفاوت وجود دارد

• نفقه فرزند پسر تا سن ۱۸ سالگی بر عهده پدر است و پس از آن، تنها در صورتی که توانایی تأمین مخارج خود را نداشته باشد (مثلاً به دلیل بیماری یا ناتوانی جسمی)، همچنان مستحق نفقه خواهد بود.
• نفقه فرزند دختر تا زمان ازدواج بر عهده پدر است و محدودیت سنی ندارد. و پس از آن، تنها در صورتی که توانایی تأمین مخارج خود را نداشته باشد (مثلاً به دلیل بیماری یا ناتوانی جسمی)، همچنان مستحق نفقه خواهد بود.

نفقه فرزندان بعد از طلاق

بعد از طلاق زن و شوهر موضوع حضانت فرزندان و نفقه به میان می‌آید که باید گفت پرداخت نفقه و حضانت فرزند دو مقوله مجزا هستند.

نفقه به معنای تأمین هزینه‌های زندگی و نیازهای متعارف فرزند است.

حضانت به معنای نگهداری و سرپرستی فرزند است که معمولا پس از طلاق تعیین می‌شود، اما این موضوع تأثیری بر مسئولیت پرداخت نفقه ندارد و نفقه فرزند حتی پس از طلاق نیز بر عهده پدر است، مگر اینکه مادر به صورت توافقی این مسئولیت را بر عهده بگیرد.

مطالبه نفقه فرزند

مطالبه نفقه از دو طریق امکان‌پذیر است:

1. فرزند، در صورتی که به سن رشد رسیده باشد، می‌تواند به‌صورت مستقل طرح دعوا کند.
2. مادر یا قیم قانونی، در صورتی که حضانت فرزند را بر عهده داشته باشد، می‌تواند اقدام به مطالبه نفقه کند.

مدارک لازم برای مطالبه نفقه

• دادخواست مطالبه نفقه
• مدارک دال بر تمکن مالی پدر
• حکم حضانت (در صورت لزوم)
• اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی فرزند
• اصل و کپی شناسنامه و کارت ملی مادر یا قیم قانونی

میزان دقیق نفقه فرزند

دادگاه در صورت احراز توانایی مالی پدر، میزان نفقه را به کارشناس ارجاع داده و وی با درنظرگرفتن شرایط مالی پدر و نیازهای فرزند، و بررسی موارد دیگر اقدام به تعیین میزان نفقه می‌کند که این مقدار برای هر شخصی متفاوت است بسته به میزان درآمد و نیاز های فرزند.

آیا نفقه گذشته فرزند قابل مطالبه است؟

بر خلاف نفقه زوجه که طلب ممتاز محسوب می‌شود و نفقه گذشته او نیز قابل مطالبه است، نفقه فرزند به‌طور کلی فقط برای حال و آینده قابل مطالبه است. با این حال، در برخی موارد، اگر مادر هزینه‌های نفقه فرزند را متحمل شده باشد، می‌تواند برای دریافت این هزینه‌ها از پدر اقدام کند.

مجازات عدم پرداخت نفقه

طبق ماده ۵۳ قانون حمایت خانواده: “هر کس با داشتن استطاعت مالی، از تأدیه نفقه اشخاص واجب‌النفقه امتناع کند، به حبس تعزیری درجه شش محکوم می‌شود.”

در صورت عدم پرداخت نفقه، فرزند یا سرپرست قانونی او می‌تواند علیه شخص مکلف به پرداخت نفقه، در دادگاه خانواده یا دادسرا شکایت مطرح کند. در صورت اثبات توانایی مالی و استنکاف از پرداخت، فرد مکلف ممکن است با توقیف اموال یا حتی بازداشت بر اساس ماده ۳ قانون نحوه اجرای محکومیت‌های مالی مواجه شود. البته، اگر شخص بتواند اثبات کند که واقعاً تمکن مالی ندارد، دادگاه نمی‌تواند او را بازداشت کند.

مرجع صالح برای رسیدگی به دعوای نفقه

• دعوای حقوقی مطالبه نفقه در دادگاه خانواده مطرح می‌شود.
• دعوای کیفری عدم پرداخت نفقه با وجود توانایی مالی در دادسرا و دادگاه کیفری دو قابل پیگیری است.
• مرجع صالح برای طرح دعوای کیفری، دادگاه محل اقامت خوانده (پدر یا شخص ملزم به نفقه) است

برای مطالبه نفقه فرزند، فرد درخواست‌کننده باید مستنداتی ارائه دهد که نشان‌دهنده نیاز مالی فرزند باشد. همچنین، در صورت عدم پرداخت نفقه از سوی والدین، می‌توان از طریق مراجع قضائی اقدام کرد. اگر شما در خصوص نفقه فرزند خود نیاز به مشاوره حقوقی دارید، می‌توانید از خدمات ما بهره‌مند شوید و با تماس از طریق شماره‌های موجود در سایت، راهنمایی‌های لازم را دریافت کنید.

نتیجه گیری

نفقه فرزند حقی است که قانون برای حمایت از فرزندان در نظر گرفته است. این مسئولیت در وهله اول بر عهده پدر بوده و در صورت عدم توانایی، بر عهده افراد دیگری که قانون تعیین کرده، قرار می‌گیرد. همچنین، قانون برای ترک این تکلیف ضمانت اجراهایی در نظر گرفته است که به موجب آن، در صورت اقدام قانونی، فرد ملزم به پرداخت نفقه خواهد شد. بسته به نوع دعوا، دادگاه خانواده یا دادسرای کیفری مرجع رسیدگی به دعاوی مربوط به نفقه خواهد بود.